kritisimo sa dula

mula sa isinulat ni doreen fernandez

Habang ang mga manlilikha ang ating timon sa yaman ng ating kultura at tradisyon, ang mga kritiko naman ang ang gagabay sa atin sa mga gawa ng mga manlilikha (Aguste Rodin). Kailangan ang mga kritiko na tatayo bilang bilang tagapagtanggol o taga libak sa nagbabagong sining at tradisyon na patuloy na nawawaglit sa kamalayan ng ating panahon. Ang mga kritiko mismo ang gumagabay sa mga manonood. Sila ang mga nagliliha ng mga magagaspang na gilid at hindi pa kinis na sulok na gawa ng sining. Para maiharap sa madlang manonood ang mas maganda at mas masustansyang katas sa halip na sapal ng isang gawa o palabas.

Patuloy ang pagbabago ng media at teknolohiya, pero parang hindi dito nakasasabay ang kritisimong kinakailangan ng panahon. Sa librong isinulat ni Doreen Fernandez na ‘Palabas’ (pg. 218-219) ‘A Plea for Critics’ hinimok niya at kanyang hiniling na sana ay mas marami pang manunuri ang lumabas. May mga ilan-ilan lamang ang sumagot sa kanyang hamon, kadalasan pay ay mga manunulat mula sa mga peryodiko at lathalain. Nanonood ng mga pagtatanghal at isinusulat ang mga puna nila rito. Nagagawa nilang maideposito ang mga kritisismo na maging salalayan at batayan ng mga susunod na pagaaral ukolsa dulang Filipino, nakapagbibigay sila ng mas intelektwal na pananaw ukol sa palabas at nakahihimok pa ng mas maraming manonood, nabibigyan nila ng mukha ang mga mandudula, artista at iba pang taong bahagi ng produksayon. Ayon na rin kay Fernandez (pg.225), ang kritisimo sa dula ay kagyat na kinakailangan dahil ang aktibo at patuloy na lumalaking hanay ay nangangailangan ng pupuna, mga kritikal na komentaryo at pagsasa-konteksto. Para sa mga mandudula, mga artista at manonood.

Pero ang tanong ko ay sino nga ba ang dapat magsulat ng mga kritisimong ito?

Bilang kritiko inilahad din ni Fernandez ang ilan sa mga dapat na taglaying criteria nito. May matinding pagmamalaskit sa dula, na sa tindi nito mahuhumaling sila sa bagbabasa ng lahat ng ukol sa larangan at aspeto ng dula. May tangan-tangang teyorang kritikal, makabuluhang lapit sa dula at balangkas na tatasa dito. May sapat na kasanayan at karanasan sa panonood ng ibat-ibang porma ng dula, sapagkat ang uri ng sining na ito ay hindi lamang dapat nababasa kung hindi ay napapanood ng buhay sa entablado. Ayon din sa kanya, makahahanap ng mga taong ganito sa lipunan, sila ay mga peryodista, nasa akademya at nasa mismong dulaan.

Ngunit sinabi din niya na ang magiging kritiko daw ay hindi dapat na manggaling sa dulaan, sa halip ay yuong mga nasa akademya, peryodista at mga deboto sa dula lamang. Maarin ding maging kritiko ang mga mandudula dahil taglay nila ang kaalaman at babad sila dito, buhos ang atensyon at matindi ang kanilang inilalaang panahon para dito. Pero higit pa sa mga nasa akademya, maaring matali sila dahil sa kanilang pagkasangkot rito. Dapat nilang iwasang mag komento o bigyang puna ang mismong dulang naging bahagi sila, may kinalaman o mga maski pa mga gawa ng kanilang kakumpetensya sa larangan. Maisasalang-alang daw kasi nila ang mga nakatrabaho nila at yung pang mga ibang bagay na maaring makapekto sa pag puna.

Sino na ngayon ang dapat na maging kritiko ng dula at bakit nga sila?

Naniwala akong ang bawat kritiko ay may kanikaniyang pinapanigan o bias. Mahirap maging purist at sabihing wala talagang pinapanigan sa kahit na anong diskurso. Sa mismong pagpili pa lang ng dula na bibigyan ng puna at kung paano ito aatakihin ay isang uri na ng bias. At ang mismong dula bilang sining ay hindi objective. Kaya nga may mga naaapektuhan ng mismong dulang ipinapalabas, nagagalit o natutuwa sa mismong mensaheng ibinibigay nito sa mga manonood. Hindi kaya nga ba mas dapat na maging kritiko ang mismong mga mandudula? Dahil mas alam nito ang pasikot-sikot at kasuluksulukan ng isang produksyon, kung paano nabubuo ang isang dula.

Pagtuunan din natin ng pansin ang kaibahan ng pagtalakay sa dula bilang isang rebyu at bilang isang kritisimo. Ang mga rebyu kagaya ng mga lumalabas sa diyaro ay gabay lamang para sa mga manonood ng dula. Hinuhusgahan nila ang pagtatanghal at kung ano ang maasahan ng mga manonood sa dito. Samantalang malalim na pagtatalakay ang ginagawa sa kritisimo kung saan ginagamitan pa ito ng mga teyorya, mga literary theories upang maipuwesto o maihanap ang kalalagayan ng isang dula. Mas akademiko ito at mas mahabang babasahin. Magkaiba pa rin ang kritiko sa isang simpleng reviewer lamang. Nakukuhang itaas nga mga kritiko ang antas ng simpleng panonood lang ng dula at napayayaman nito ang nagiging talakayan ukol sa mismong pandulaan. Pero hindi rin naman natin masasabing walang malalim na pinanggagalingan ang mga nagrerebyu ng dula.

Madalas nga na my overlap sa dalawa o napagkakamalang pareho lang sila. Basta sana ang ilalabas na artikulo ng dalawa ay produkto ng masidhiang pagninilay at nag-ugat sa malalim na pagkakaunawa sa dula at sa mga sangkap nito. At kapag binasa ng mga nakapanood o ng mga manonood pa lang ay hindi masasbing isang consumer guide lang ito. Ang magagandang nasulat ukol sa dula ay maaring humubog sa isipan ng mga manonood pa lang ng dula o sa mga mismong nakapanood na. Maari nilang sabihin na basura o kayamanan ang isang dula dahil lang sa impresyon na ibinigay ng nagsulat ukol dito maging reviewer o kritiko pa ito. Kaya dapat sana ay grounded ang maging hatol nila sa mas sistematikong ideya o sa mga kritikal na literary theories. Ating ipalagay na lahat ng manonood ng dula ay nagiiisip din, hindi lamang nandoon para tumawa, mag-aliw at mag-ubos ng oras. Ang dulaan ay para ring paaralan na dapat kapulutan ng bagong karunungan, at ang mga puna ng mga nagrererbyu at mga kritiko ang makaktulong sa pagpapatining dito.

Sa maraming pagkakataon hindi dapat magaganda lang ang marinig o mababasa nating puna mula sa mga taong ito. Punahin ang dapat na punahin at tamaan na nga ang tatamaan. Ang maganda ay maganda at pangit kung pangit, saan man daanin o ano man ang gawin. Isang bagay pa nga na ikinagagalit ni Rolando tinio sa kanyang ‘Dula sa dulaan’, na hindi naman daw sinasabi ang totoo sa dulaan kaya lalong lumalala ang sitwasyon nito.

Pero mababakas ito mula sa ating. Wala naman kasi tayong kinasanayang kultura ng pamumuna, kaya hindi natin tuloy masukat kung tama ba talga o hindi ang kanilang mga ginagawang puna. O dahil sa konti ng mga kritiko o gumagawa ng mga kritisimo ay ok na sa atin kung ano ang naisulat ng mga ito. Sa isang banda, mabuti na rin siguro na wala pa tayong nakasanayang kultura ng pamumuna, ibig sabaihin ay napakalawak pa at malaki pa ang maiuusad natin sa larangang ito at hindi pa paso ang mga mababasa dito. Sa larangan kasi ng pelikula ay marami ng nagsusulat kaya hindi mo na matutukoy kung alin ang parang tabloid item lang doon sa mga tunay na artikulong pinag isipang mabuti ang ginawang pagtatasa sa pelikula. Sa pagsulat ng kritisimo sa dula, maaring mahubog nito ang intelehenteng talakayan, ang tunay na isyung tinatalakay sa dula at ang mismong kabubuan nito. Bilang materyal at bilang puna sa lipunang kinapapalooban nito.

Ngayon ko naman nais na salungatin ang tinukoy sa artikulo ni Fernandez. Hindi yata sapat ang teyoryang napag aralan ng mga peryodista at mga nasa kademya para makasulat ng isang kritisimo sa dula. Una, ay nanatili silang taga labas at hindi bahagi ng isang dula o palabas, at masasabi pa ngang alien sila sa dito. Pangalawa ay hindi sila babad (exposed) sa mismong gawain, walang pinag iba sa isang tindera ng isda na nakikiaalam sa mangingisda kung paano ang tamang pagpapalaki sa kanyang mga alagang isda.

Oo nga’t alam niya kung ano ang isda pero hindi naman niya ito kasama araw-araw na halos iisa na ang hasang na kanilang hinihingahan. Pangatlo ay ang karanasan. Hindi sapat ang malaman ang mga teyorya at estilo ng tamang pagsulat ng kritisimo. Hindi sapat at lalong hindi nasusulat lamang sa libro kung papaano ang tamang pagtasa sa dula o sa isang palabas. Maaring nagiging emosyonal lang ako dito dahil kasangkot nga ako. Pero kagaya nga ng nauna kong nabagnggit, ang mismong materyal ng dula ay sinsabing hindi sapat na mabasa lamang. Dapat itong mailagay sa entablado at maging isang ganap na palabas para maintindihan.

Karanasan siguro ay mas mahalaga kaysa sa mga teyoryang napagaralan lang natin – mga teyoryang atin mismong hinimay at napatagos sa gawain sa tanghalan. Mga teyoryang tayo na mismo sa tanghalan ang nakasubok at nakakita ng katalaban. Teyoryang hindi hinugot sa kung saan kung hindi dahil sa napakahabang karanasan ay naging bahagi na ng sining na kinamulatan.
Nasasabi nating maganda ng isang nobela dahil sa dami na rin ng ating mga nabasang nobela, mahusay ang isang pelikula dahil sa dami na nating nakitang pelikula, maganda ang isang kanta dahil napakarami na nating narinig na kanta at bahagi na nga ating memorya. Pwedeng ang pagaaral ng mga teyorya ay makpagpapataas ng antas ng ating pagkilatis sa mga ito pero dapat muna ay mahubog ito ng sariling pagdaranas.

Napagtanto ko din naman ang nais ni Doreen Fernandez, ang konteksto na kanyang pinaggagalingan. Ayon sa kanya, hanggat maari ay huwag magsulat ng kritismo ang mismong writer, artista o direktor ng dula ukol sa kanilang produksyon. Maari ngang mapulaan ang isinulat nito. Pero ayon na rin naman sa isinulat niya sa ‘A Plea for Critics’ (pg.219) Ang gawain ng isang kritiko unang-unang ay para sa kanyang mambabasa (manonood) kaysa sa mga mandudula. Kapag sinabi niyang ang dula ay maganda, hindi niya ginagawa ito para papurihan ang manunulat kung hindi para ipaalam sa mga manonood na na ang dula ay dapat panoorin, masusulit ang ibibili nila ng ticket at ilalahad niyang lahat kung bakit.

Sasabihin niyang sa bukal ng sining pandulaan sa Pilipinas nakalikha ito ng isang mumunting lundong o gabundok na alon at kung saan ito mailuluklok sa tradisyon ng dulaan. Sasabihin din niyang sinasalamin nito, dumaragdag sa o pinatitingkad nito ang pagak Filipino at ang karansan nito – at kung papaano ito nagawa sa dula. Maari din niyang banggitin ang eksenang ‘pang entablado’ na nagpatunay na karapat dapat nga siyang panoorin. Pangalawa na lamang sa mga kritiko ang mabanggit ang mga mandudula at kung papaanong ang kanilang bagong likha ay maihahalintulad sa kanilang naitalang ambag sa pandulaan. Papaano ito mapagaganda maihahanay sa kaniyang mga nasimulan. Bilang artista ng bayan at mangagawang kultura, ang lahat ng ito noon pa ay amin ng dala-dala at hindi na pinaguusapan pa. Kaya mas papaboran ko ang kritikong galing sa aming hanay kaysa sa mga kritikong kaharap lamang ay computer, libro at mga kritikong kagaya din niya.

anatomiya ng isang fan

Hanga ako sa isinulat ni Wilfredo A. Pascual, Jr. sa kanyang ‘Devotion’. Buong tapat niyang nilahad ang kanyang paghanga sa nagiisang superstar. Tunay na sa isang bansang tulad ng sa atin na isang pera isang tumpok ang problema (madals ay libre pa), kanya-kanyang hanap ang tao kung papaano sila makaaahon dito. O kung papaano nila matatakasan ito. Imahinasyon, pantasya, debosyon o salamangka ng idolismo. Kung minsan ang pantasya ay naipagbabaliktad na sa katotohanan ng buhay, para makasingahap ng maski kaunting kaginhawahan. At ng mabaka ang isang napakahabang paglalakbay tungo sa isang transpormasyon na maaring ihatid hindi lang matinding pagsisikap kun hindi ng isang diyos o mahiwagang sapatos.

Noong kabataan ko ay naisip ko din ang mga ito, lalo pa at naiinis ako sa amin dahil palagi na lamang akon nakikita at ako na lang ang mali. Naiisip ko noon na gaya ng napapanood kong si Nino Muhlach, minsan ay susunduin na lang ako ng isang magarang kotse sa labas ng bahay namin. May kakatok sa pintuan na isang matandang Don at hahanapin ang pangalan ko, sabay sabi na ako daw ang nawawalang anak niya. Presto, sikat na bata ako at isang child superstar na kagaya ni Nino Muhlach. Iniisip ko rin noon kung ano ang magiging hitsura ng mga magulang ko at ng aking mga tiyahin na madalas na mag-utos sa akin. Belat nyong lahat! ang tiyak na sasabihin ko sa kanila. Ito na ako ngayon, tingnan nyo sikat at mayaman.

Noong medyo nagbibinata naman ako, ang feeling ko ay para akong si Romnick Sarmenta. Gusto ko kasi ang tabas ng kanyang buhok na hinilamusan pa ng gel. Ang kanyang tindig at porma, lalo na at naitatambal sa pa kung sa sino sinong kaparehang artista. Lahat sila ay sikat at magaganda. Iniisip ko pa noon na magkababata daw kami ni Romnick at sabay na lumaki sa probinsya, sa Maynila lang siya lumaki at saka naging artista. Nawala lang ito noong ako ay nasa high school na, naririnig ko kasing madalas sa iba kong kakalase na baduy daw ang humahanga sa artista lalo pa at local stars lang sila. Nabasa ko din noon sa mga dyaro at napanood sa TV na lumaki na daw ang ulo ng idol ko at hindi na yata nakatapos pa. Napansin ko ding baduy na nga itong pumorma lalo na nung dumating siya sa set ng That’s Entertainment na naka pang CAT uniform lang. Naisip ko na kagaya ko lang din pala ang taong ito at kaya ko pang mas mahigitan pa. Mas maayos akong pumorma at nakapag-aral pa.

Pero ano nga ba ang isang fan? Alam ko kahit papaano kung saan ito nagsisimula pero saan ito nagtatapos, ano ang kanyang hangganan?

Tulad ng buhay ni Mandy Diaz na naisulat sa Devotion, para sa akin maituturing na itong mahigit pa sa isang streo-typical na fan. Sa akin ay isa na siyang archivist ni Nora Aunor na dapat hangaan. Isang taong naglaan ng kanyang buhay para maisa-dokumento at mai-promote ang kanyang hinahangaan. Maganda ring mapagtuunann ng pansin ang pagsasalarawan ng manunulat at kung paano niya na I-layout ang hitsura ng bahay na kanyang pinuntahan. Mistulang museo na kayamanang laman ay pawang tungkol kay Nora Aunor lamang, na ang halos center piece pa ay ang lumang sapatos nito. Sa akin, ang sapatos ay isang malaking simbolo ng paglalakbay niya bilang fan at waring isang mahiwagang sapatos na sana ay maisama siya sa paglalakbay na pinagdadaanan ng superstar. Malaki din ang impact sa akin ng imahe ng pagtatakip sa bintang nagbibigay ng tunay na kalagayan ng buhay niya sa pagtanaw sa labas, kung gaano ito kahirap at kapayak. Nilagyan niya ito ng isang altar ng kanyang idolo katabi o side by side kay Hesu Kristo gaya ng dalawang bida sa isang pelikula na pareho ang billing. Magkapantay na ang Diyos at kanyang idolo, pareho na ng level. At ang naging pagdalaw ni Nora sa mumunti niyang baranggay ay parang isang pagdalaw na rin o aparisyon ng Poon na bumaba mula sa langit.

Inisip kung ano nga ba ang tumatakbo sa isip ng isang Fan?

Sa akin kasi ang pagiging Fan o ang pagka-panatiko ay isang pagtakas din. Ayon sa Wikipedia, isang on line encyclopedia: ang Fan ay mula sa salitang fanatic na ang ibig sabihin - is an emotion of being filled with excessive, uncritical zeal, particularly for an extreme religious or political cause or in some cases sports, or with an obsessive enthusiasm for a pastime or hobby. Sa akiy isang pagtakas, pansamantalang pagtalilis sa realidad kung saan nakahahanap ang isang fan ng ligaya o maituturing na gamot sa kanyang kalungkutan.

Ayoko manghusga sa gaya nila dahil nga ako man ay dumaan sa pagiging fan. Ang kritikal doon ay hanggang kailan mananatiling fan o ang kung papaano malalagpasan ang estadong ito na hindi mauwi sa sobrang pagkahumaling hanggang sa maging adiksyon na ang pagkagumon dito. Kadalasan ang mga fan na nakikita ko sa GMA7 kung saan ako nagtatrabaho ay mula sa lower middle class, kadalasan nga kuwento nila ay wala silang trabaho at ang pagiging fan na alng ang pinagkakaabalahan nila. Sa aking pag bo-blog, may nadaan akong Multiply site ng isang fan. Nasa Ingles ito at ng suriin ko ay maayos ang pagkakagawa (grammar at punctuations) at mukhang galing sa isang professional. Nagawa kong basahin ang ilan sa kanyang mga entries na nagbigay sa akin ng pagkakataong masilip kung ano ang tumatakbo sa isip o consciousness ng isang fan.

Ito ang sarili kong salin mula sa ilang pahayag ni Remz Cuarto sa kanyang Multiply site “natural high”, isang blog entry na epitomiya ng isang tunay na Fan ( ni Regine Velasquez). Ayon sa kanya, “ang buhay ay hindi kung makailang beses kang humihinga ngunit kung ilang beses kang maghahabol nito dahil sa saya. Ang katotohanan, makapigil hininga ang mga pagkakataong ito. Siya lamang ang tanging tao na nagagawang mapahinto ang aking hininga sa pamamagitan ng kanyang ngiti. Sa 7 taping nga “Song Bird”, wala ang hindi napuntahan maski na isa. Ang mga pagkakataong ito ay nagturo sa aking maghintay, magsakripisyo, makuntento, ang tanggapin ang pait ng kahihiyan sa ngalan ng pagmamahal. Marami akong utang na loob sa aking Ate. Dahil sa kanya, mas masayahing tao na ako ngayon. Mamahalin ko siya habang buhay, dahil ang mahalin siya ay sapat na sa akin para lumigaya. Siya ang aking kanlungan kung saan ako nakahahanap ng kapayapaan at kapahingahan. Siya ang oyayi kung saan ako nakukuha ng lakas. Ang pag-asa kung bakit ako ay nagpapatuloy. Nagagawa niyang ilabas ang mga kagalingan ko. Napangingiti niya ako kahit na wala siyang ginagawa. Siya ang aking tanggulan..”

Naitanong din niya sa kanyang blog ang mga sumusunod: “Nasubukan mo na bang mahumaling o maadik sa isang tao, na para silang gamot na nakaaadik? Nais mong mag-release, nais mong lumaya. Sa parehong pagkakataon, nais mong manatili sa isang napakagandang pagka-high. Habang panahon akong mananatili sa napakagandang high na ito.” Tinagurian din niya ang kaniyang sarili bilang Diyosa ng Hollywood sa You tube, Dyosang Zmer sa Friendster at Luklukan ng mga Dyosa sa Multiply. Mga taguring may paghahambing kung paano niya dini-diyos ang artistang kanyang iniidolong si Regine Velasquez.

Sa isang banda, iisiping masarap ang buhay ng isang fan, kahit na minamaliit ng marami ang kanilang pagkahilig sa mga artista na tao rin naman. Marami pa akong natutunan mula sa buong tapat at inosente niyang paglalahad ng kanayang karanasan bilang isa fan. Ito muli ang sarili kong salin mula sa kanyang blog entry na “what I have learned (as a fan.)” Ayon sa kanya, “Bilang tao mahilig tayong maglagay ng mga idolo sa pedestal, ginagawa natin silang bituin. Hinahagaan natin sila at ginagaya. Iniuugnay natin sila sa ating mga pantasya. Dahil dito, sila ang nagiging paraan natin upang makatakas sa mga realidad ng buhay. Limang taon na akong fan, si Regyn velasquez ang piankamatamis na pagtakas sa aking buhay. Ang aking inspirasyon sa mahaba ng panahon. Kaakibat ng pagiging isang fan ang pait, sakit at sakripisyo. Kailangan mong matanggap ang kamalian at kakulangan ng iyong idolo. At kung minsan, kailangan pang isakripisyo ang sariling paniniwala para maibigay mo sa kanyang ang suporta ng buong buo.”

Sa kanya pang pagpapatuloy, inilahad niya ang kanyang karanasan maganda man o hindi sa piling ng kanyang idol.

Ayon sa kanya, “marami na rin akong naging karanasan sa piling ni Regine, ang aking Ate. Ang ilan ay naging maganda at aking itinatangi. Samantalang ang ilan naman ay naging mapait at napakahirap makalimutan, pero marami naman akong natutunan dito kaya napamahal pa siya sa akin ng mas higit.. Bilang isang fan, nilunok ko na ang aking hiya para mailaan ko lang ang aking sarili sa kanya. Sa ilang pagkakataong nagkita kami ng aking idolo, ngiti ang naipinta niya sa aking mukha, ang puso ko ay nagpalutang-lutang sa kalawakan, huminto ang aking mundo at naging siya lang ang lahat sa akin. Pero may mga pagkakataong halos magunanw naman ang aking mundo. Mga panahong nakikipagbuno ako sa antok para magising lang ng maaga at makapiling siya. Sa pagiging isang fan, napakarami kong natutunan. Na kailangang buksan ang ating mga mata at tanggapin na ang ating iniidolo ay mga tao rin. May mga kahinaan, kamalian at mood swings. Tao din sila… na natutukso at nadadarang. At kagaya din natin, may pakiramdam…natatakot, dadadala ng emosyon, naiinis at nagmamahal na kung minsan ay sa hindi natin mas inaasahan. Bilang isang fan, natututunan ko na ang sining ng pagtanggap – ng katotohanan at kung ano ang natatago sa likod ng kanilang masasayang mukha. Akin ding hinayaan na dahan-dahang tanggapin ang sakit na ito para sa aking idolo. Ang aking paraiso, ang aking langit ay ang aking idolo. At habang buhay kong tatanggapin ang sakit at ang lahat ng matutunan ko dito dahil mahal ko siya at ang aking kaligayahan ay ang mahalin siya.”

Madalas mabanggit sa kanyang blog ang emosyonal na espasyo, na kaniyang itinuturing na kanlungan, tanggulan, langit, paraiso at iba pang lugar na itinuturing nating safe at wala sino mang makakagambala at makasasakit. Mga lugar na kapag narating ay nagbibigay ng lubos na ligaya at kaginhawahan. At ito ay nararating lamang ng sumulat sa blog ang ibang mundong ito sa pamamagitan ng kanyang idolo. Lalo na sa mga pagkaktaong nais niyang makaalis ng sandali sa realidad ng mundo. Kabalintunaan naman ito ng ilan din niyang entries kung saan ay sakit at sama naman ng loob ang nagging dulot ng kanyang pagtatagpo at pagmamahal dito. Pero ayon nga sa kaniya mismo, kailangan niya itong pagdaan at mas nakapagpatatag pa sa kaniyang pagmamahal sa kanyang idolo.

Sa aking naging obserbasyon kay Mandy at Remz at sa mga fans na nakilala ko sa GMA, diyos na ang turing nila sa mga artistang kanilang iniidolo. Hindi malayo na ang sinasabi ng mga artistang ito sa pelikula o telibisyon ay gospel truth na para sa kanilang fans. Mabuting balita na wari ay galing sa bibliya ng iniidolo nilang artista. Gaya nga ng nasabi ko na kanina, wala akong karapatan na sila ay punahin ng basta, ang pagka fan ay bahagi na rin ng kanilang kultura. Kung minsan ay maaari na ring silang ituring na isang sekta. May isang iniidolo, may sarili silang lenguahe at gawi na sila ay mas nagkakaintindihan. May sarili ring panuntunan (gaya ng fans club) na dapat sundin para maging kaanib. Kung ito ang makapagpapainam sa kanilang buhay, sino naman ako para maging sagabal dito? Sino din ako para maging hadlang sa kanilang kaligayahan?

Mula sa aking pagiging fan, naging isang regular na tagahanga na lang ako ngayon ng mga artista . Isang napakalaking hakbang mula sa imahinasyon, papunta sa katotohanan ang naging susi ko para makalagpas sa estadong aking kinalagyan – ang pagiging isang fan.

kumpisal ng isang mall rat

Uumpisahan ko ang aking kumpisal sa pag aming kaya kong mabuhay sa loob ng Mall, siguro kahit na ilang araw o buwan pa.

Tama si John Fiske sa kanyang librong ‘Reading the Popular’ ng sabihin niyang ang mall ay isang katedral ng konsyumerismo (Fiske 1989). Papaano nga’y lahat ng hahanapin at kakailanganin ng isang mamimili ay naroroon na, maging produkto o serbisyo man ito. At ayon pa sa kanya, ang mga paninda ay maihahalintulad sa mga icons ng pagsamba at ang ritwal ng palitan ng pera at paninda ay maihahalintulad naman sa pangungumunyon sa misa. Siguro kasi sa pagpasok sa mall, ang tao ay nagkakaroon ng iisang karanasan o common experience. Ang maging consumer, maging ng aktwal na prokukto o kahit na imahe lamang. Ang taong pumupunta kasi sa mall, hindi naman lahat bumibili may mga tumitingin lamang. Ito yung mga nag-wiwindow shopping lamang o ‘proletarian shoppers’ (Pressdee 1986) mga taong nagpupunta sa mall na walang intensyong bumili, pero kumukunsumo ng espasyo at imahe at hindi ng paninda o serbisyo sa mall. Naaala ko tuloy dito ang kanta ni Dong Abay na ‘Esem’. “Patingin tingin, di naman makabili. Paamoy amoy ‘di naman makakain. Walang ibang pera kundi pamasahe at pambili ng dalawang yosi. Nakakainis ang ganitong buhay…”

Ang basa ko naman sa sinulat ni Roland B. Tolentino, ang mall ay isang popular na icon na sumasalamin sa kung ano ang ‘ngayon’, ito ang gusto ng tao kaya ito ang tinatangkilik. Totoong isang napakalaking espasyong panturisa ang mall kung saan inilalagay dito ang mga produktong nais nating ipagmalaki at tangkilikin ng mga mamimili. Kasabayan nito ang mga global brands mula sa naglalakihang imperyo ng mga designer clothes, bags at accessories. Sa mga produkto pa lang kitang-kita na ang tunggalian ng uri na tatagos sa mga mamimili nito. Ano ang bibilhin ni Mang Pandoy at sa kung ano ang Bibilhin ni Mr. Wilson. Lutang na lutang din dito ang tunggalian kung sino ang nagmamayari ng espasyo. Kung papaanong naitataboy ang ilang nasa mas mababang estado sa fine dining restaurant patungong fast food, ganun din sa mga floors na mukhang eksklusibo lang sa may pera at pag wala ka ay itsa pwera ka na. At dahil nga sa isang iglap ay nai-tatranspot tayo ng isang mall sa isang ideal na mundo, nageenjoy tayo dito. Lumilipas ang oras na hindi natin napapansin, nakaalis tayo sandali sa isang pagkakataon sa mga bagay na hindi natin gusto. Ang paglipad ng oras sa mall at paghihiwalay ng uganyan sa panlipunang realidad ay nagaganap dito. Isang controlled at artificial na environment, kung saan ang lamig, halaman maging huni ng hayop at agos ng tubig ay kaya nitong manipulahin at idikta kung papaano ito gagalaw. Kakaiba talaga sa mga nararanasan natin sa labas kung saan mainit, maalikabok at mabaho. Artipisyal na kaligiran ng mall na panandalian vs. totoong kaligiran nating nararansan sa labas nito.

Hindi ko rin maintindihan pero may ibang euphoria na dala ang mall. Ang mga bata ay hindi magkamayaw sa dami ng pwedeng bilhin, kainin, sakyan at paglaruan. Samantalang ang matatanda ay hindi lang basta nahahapo sa pagod ng paglalakd kungdi sa pagkukuwenta din ng nagastos at ng babayaran sa credit card. Ako mismo ay nakararamdam ng empowerment kapag nasa mall ako, nagiging makapangyarihan ako sa isang sandali. Nagagawa kong makakapgpalinis ng kuko sa paa, gupit ng buhok, nakakapagbanyo ng matiwasay at tunay na nakakapag relax sa spa. Maari kong kainin ang nais ko, bilhin ang gusto at mapasaya ang aking pamilya. Lahat ng ito ay nangyayari tuwing sweldo. Nakaalis ako sa role sa opisina at napagsisilbihan ng ibang tao kahit sandali. At ngayon nagagawa ko na ditong magehersisyo at pati na ang magsimba.

unang pagtataya sa kritisismo

Unang salya ko ito sa paggawa ng isang papel na nagbibigay opinion sa isang akda, kung tutuusin nga ay birhen pa akong maituturing sa gawaing ito. Ni ayaw ko muna itong ituring na kritisimo dahil alam kong malaki ang mga kakulangan nito, pero simula na ito nga aking unang pagtatangka.

Bias din ako sa paggawa ng papel na ito, aking mas mapagtutuonan ng pansin ang akdang “Personal” ni Rene Villanueva. Pero tatangkain ko ring balik-balikan ang “Children and Politics of Culture in Late Capitalism” o CPLC. Pakiramdam ko kasi ay masa marami akong masasabi sa nauna dahil mas naintindihan ko ito, bagamat mayroon namang pagkakapareho ang mga akda sa isat-isa.

Noong una, akala ko ay hindi bahagi ng malikhaing pagsulat ang ganitong uri ng pagsasalaysay. Kasi, para lang itong isang journal entry sa aking blog. Noong mabasa ko ang “The House on Mango Street” ni Sandra Cisnero, naitanong ko sa aking sarili na ano ba itong binabasa ko? Mistulang memoir pero hindi pormal na memoir at mukhang isang journal entry lang. Nakakaenganyang basahin, buo ang nais iparating ng manunulat sa estilong magaan basahin o easy reading talaga. Naratibo ang paglalahad, buo ang bawat kabanata. Makikitaan ng social commentaries na mukhang hindi sadya, hinagod ng mainam kaya madulas na nailahad. Sinesermonan na ako at sumusigaw ang mga panawagan pero hindi nakatutulig, banayad na banayad. Ganitong ganito ang pagkakagawa ng “Personal” ni Rene Villanueva.

Maaga pa lang ay sasabihin ko na malakasa ang naging dating nito sa akin. Bilang isang taong dumanas din ng halos lahat ng kanyang nailahad at bilang isang tao rin na nagtatangkang sumulat. Pinatingkad nito sa akin ang saysay at tunay na wangis ng isang creative nonfiction. Mahusay ang paggamit ng literary styles at mga teknik na humubog sa isang naratibong makatotohanan. Kaiba ito sa mga kahanay niyang nonfiction gaya ng journalism at technical writing na agamat nag-ugat din sa tunay na pagdaranas, pero naisulat hindi bilang paglalahad lamang kung hindi isang reportage.

Mahirap ng tantuhin pa kung gaano ka accurate ang mga detalye na naisulat, pero mababakas sa pagitan ng bawat paragraph ang detalyadong impormasyon na buong tapat na inilahad. Buong atensyong isinulat gamit ang sariling estilo ng pagsusulat. Nai-communicate nito ang mahahalagang impormasyon gaya ng isang mamahayag, pero hinabi ng sadayang madulas na aakalaing ito ay isang fiction.

Parehong mahalaga at may saysay ang dalawang tinalakay sa klase na patungkol sa kabataan. Ang isa ay paglalarawan ng personal na sanayasay at ang isa naman ay tala at mga statistika tungkol sa kalagayan ng kabataan ngayon. Bagamat mas appealing lang sa akin at mas palatable ang kay Villanueva. Mas madali kasing makaugnay sa isang kuwento ng pagdaranas kumpara sa datos na pinipilit ko pang i-proseso at buhayin sa diwa. Bagamat pagsasalarawan ding maituturing ang CPLC at mababakas ang kalagayan at kalugaran ng kabataan ngayon, mas madaling intindihin pa rin at tunawin ang Personal. Paglalarawan ng buhay ng isang kabataan noong panahon niya bitbit ang maraming socio-political issues.

Tuloy ko na ang aking diskusyon sa Personal. Isang matapang din na ambag ang paglikha nito. Matapang dahil hinarap ng manunulat ang kanyang nakaraan gayong hindi ito kagandahan. Naisawalat niya ang kanyang buong pagkatao, hinanakit, saya, tuwa at galit sa mundo na halos walang preno. Hindi ko din maipaliwanag kung paano sadyang naisasama ako ng manunulat sa kanyang kabataan at kasabay ko ding natunghayan ang pag-mamature ng kanyang personahe sa kanyang naisulat. At nais ko ding puntuhin ang notion ko ng detachment and attachment sa kanyang pagsulat. Nagawa niyang malinaw ang lumabas sa kanyang karanasan, ang busisiin at bulatlatin ito. Ang ilantad ang kanyang kahinaan at kahirapan, mga kasawian at pangarap. Gayun din ang pumasok muli at pumalaot sa kanyang gunita bilang taong dumanas nito, kaisa at hindi na hiwalay dito.

Hanga ako sa kadalisayan at kainosentehan ng manunulat, bakast ito sa kanyang gawa. Buong-buo at walang pagkukunwari ang kanyang kuwento. Walang pretensyon at walang pagtatangka na lagyan ng magarbong icing ang ibabaw ng kanyang cake. Wala ng sugar coating pa, gutom kung gutom at pangit kung pangit. Sa mga inosenteng pahayag niya makikta ang paghahanap niya sa kanyang sarili. Sa pagitan ng mga naisulat niya nahanap ko naman ang aking identidad, yung bahagi ng kabataan ko ng kung puwede lang din at huwag nang balikan at itago na lang. Nakahihiya kasi at nakatatakot. Isang dahilan na rin ito siguro kung bakit ganun na lang ang pakiramdam ko sa Personal. Maaring mababaw para sa iba pero sa akin ay malalaim siya.

Kasama ako ng manunulat sa kanyang mga pinagdaan. Mula sa isang personal niyang pagdaranas ay naging communal na para sa akin, ganun na rin siguro sa mga kaedad kong nakabasa nito. Nasabayan ko ang naging tutok niya sa media, ako rin ay batang lumaki sa media na ito. Natawa ako at naluha ng maikuwento niya ang karanasan sa telebisyon, madami-dami din kasi akong alala tungkol dun. Tatlong buwan o mahigit pa ng pumutok ang telebisyon namin, dahil daw sa kidlat. Sa halip na mainis ako ay nakakita ako ng pagkakataon na mapalitan na rin ito, apat na taon na rin namang nag serbisyo ito sa amin. Natuwa ako dahil sa pangalawang pagkakataon ay ako ang bumili ng telebisyon namin. Noon kasi ay halos pagmulan ng away ng nanay ko at ng may ari ng tinitiran namin ang pakikipanuod namin ng t.v. Isang gabi kasi, ala-sais ng hapon ay away pa namin umuwi at maghapunan. Isang oras na lang kasi ay The Chips na. Ito yung palabas na impoted tungkol sa dalawang magaling na pulis. Oras na rin pala iyon ng hanpunan ng kasera namin na pinapanoodan namin ng t.v. Niyaya na nila kaming umuwi at kakain na daw sila, pero mahirap kasing iwan talaga ang panonood. Hanggang sa itaboy na kami sa pintuan ng bahay. Pagsara ng pinto ay may nasilip kami ng kapatid kong butas at yuon ang naging daan para maituloy namin ang panonood. Pero sinadya nga siguro ng pagkakataon, sa muling pagsilip namin ay sinundot ng anak ng aming kasera ang butas sa pinto gamit ang tingting. Ayun at umuwi ako na namumula ang mata mula sa pagkakasundot. Sa galit ng nanay ko, kinabukasan ay kumuha siya ng hulugang t.v na black and white. Singer ang tatak, na akla ko noon ay sa makinang pananahi lang. Kaya ngayon, kahit bumili ulit ako ng magarbong t.v. ay ok lang.

Kasama din ako ng manunulat sa kanyang pagtatangi sa radyo. Isang malakas na bagyo noon ang dumaan sa amin sa Bulacan. Kinailanagan pa naming magtago sa mahigit anim na talmapakang dug out na hinukay ng mga tatay ko para hindi kami tangayin nga bagyo. Lahat ng lalaki noon ay nakabantay sa ibabaw para tingnang mabuti ang mga baboy at kalabaw para hindi lumayo. Tinutulusan din nila ang mga bahay para hindi liparin. Transistor radio lang ang kapiling namin noon na siyang link sa labas ng dug out. Nakikinig ng update kung nakaalis na ba ang bagyo. Pagkaggising ko kinabukas ay tugtugan ang laman ng dyaryyo, tahimik na ang mga nagbabalita at hudyat na tapos na nga ang bagyo.

Pareho din sa isang banda ang tingin namin sa aming mga tatay. Kung government employee noon ang inilalagay niya sa trabaho ng tatay nya, ako naman ay carpenter para mas sosyal ang dating. Pero ang totoo ay isa lamang siya noong karpentero na umeekstra sa construction hanggang sa maging finishing carpenter na nitong huli. Nakaiinis nga at napakaraming pagkakapareho ng naisulat niya sa tunay na buhay ko. Gaanoon talaga siguro kagaling ang naging diskripsyon niya ng lahat kaya sa palagay koy talab na talab ito sa tunay na pangyayari, mula sa siglong pinagdaan niya hanggang sa siglong inabutan ko.

Mahalaga sa aking pagtuunan ng pansin sa kanyang pagsulat bilang isang paghuhubad ng sarili. Napakarami kasing layers of meaning ang nakita ko sa mismong kanyang isunulat na maari ding sumalamin sa kanyang mismong personahe. Mula sa kabalintunaan ng maraming bagay at sa kabaligtaran ng ilan. Mas tinitingnan ko ito bilang pagtatangka ng pagtatakda o paghahanap ng identidad kaysa sekswalidad (pero hindi rin naman maididiskuwento iyon). Gaya ng pagsasangla niya ng radyo nila na nagdulot sa kanya ng malaking kahihiyan. Sa kanyang paglalakad bitbit ito at sa pagbabalik niya sa bahay na wala na ang mahal niyang radyo ay waring hinubaran din siya sa harap ng maraming tao. Inalisan ng ipagmamalaki at na expose sa mga elemento na nagdulot sa kanya ng sobrang kahihiyan. Ganun din noong panahong naligo sila ng tiyuhin niya sa Pasay. Ang hubad niyang katawan kasabay ng paliligo ay pagpapakita ng kanyang kapayakan at proneness sa pangaabuso ng tao at sosyedad. Isang napalaking imahe ito ng power play at dislay of social class. Kung saan ang mahihina at maliliit ay nasa awa lamang ng malalaki at naghaharing uri. Ang paghihilod sa kanayang katawan ng ibang tao na wari ay nais na tanggalin ang itim mula sa kanyang balat pagaalis ng karapatan sa kanya na magkaroon ng sadyang ganong kulay. Kulay na ayon nga sa kanyang tiyuhin ay kulay ng mahihirap, pati na ang kahirapan niya ay nais pang agawin mula sa kanya. Isang imahe ng lantarang diskriminasyon na kung maari lang burahin ang bakas ng karalitan ay gagawin.

Usapin din dito at maging sa CPLC ang isyu ng gender and role playing. Sa gender, kung sinong uri ang mas pinakikinggan at sino ang may hawak ng kapangyarihan. Malaking kabaliktaran ito sa dalawang tinalakay. Sa Personal, ang babae o ang nanay ng manunulat ang may hawak ng huling salita tungkol sa maraming baya na sa bandang huli ay pati ang hindi pagsasalita nito ay naging simbolo na rin ng kanyang lakas laban sa anak. Gayun din ang boses nila Charito at ng iba pang babeng personahe sa kanyang sinulat. Ang pagiging ina, kaibigan o love interest ng mga babaeng ito sa sanaysay. Sa CPLC naman, mahinang kababihan ang ipinakikita. Kung saan lahat sila ay submissive kagaya ng mga babaeng nasa Africa noon na tinuraun kung paano maging isang babae sa tahanan. Dinidiktahan ng gagawin at walang mga sariling boses.

Ginulat din ako noong isang araw ng malagay sa headlines ng Business Mirror ang istoryang “Children as Commodities” ang pagpapabaya ng Tsina sa mga batang manggawa na mamatay sa paghuhukay ng mina sa Congo. Nag-flashback muli sa akin ang CPLC na nireport sa klase. Paano kung kultura na nila ang pagpapatrabaho sa mga bata at tanggap ito ng lipunan ang child labor na bunsod na rin ng kahirapan? Ni hindi nila magamit ang kanilang kabataan bilang dahilan o excuse sa hindi pagtatrabaho. Sa Korea naman, edukasyon ang umaagaw sa kabataan ng kanilang nasyon. Aral sa maghapon at tutor naman ang kasama nila sa gabi, maging sa internet man o sa mga tutoring centers. Pagtapos na ang pasukan, aral pa rin ang kanilang kabagsakan sa bakasyon. Parehong pagatatangka sa buhay o suicide sa magkabilang mundo para sa mga kabataan. Kung susumahin, sa akin ay isang malaking talaan lang ng UN report ang akdang CPLC. Isang reportage ng kalagayn ng kabataan sa ngayon.

Hanga ako sa kung papaano sa aking tingin ay nailatag ni Villanueav ang social landscape noong mga panahong iyon. Mula sa maliliit na detalye ng kanyang pisiskal na dinaanan hanggang sa detalye ng emotional na lansangan. Naipakita niya ang mga espasyong ito na nagtakda ng kanyang pagkatao at uring kinabibilangan o social class.

Mas malinaw sa akin ang katingkaran ng mga isyu at sitwasyon kaysa sa pansariling adhikain ng manunulat. Ang inakala niyang ego tripping ay hindi totoo. Puno ng katotohanan ang mga naisulat niya na magagamit ng maraming tao, hindi para pang aliw kung hindi bilang salamin o lente kung nagbago na ba ang estado ng tao. Nagawang lusawin ng mga imahaeng kanyang dinanas at isunulat ang akala niyay pansariling likha lamang

Maituturing din na isang mensahero ng pag-asa si Villanueva. Bagamat madilim o grim ang kanyang naging paglalahad sa karanasan, lagi itong may kambyo ng kanyang mga napagtagumpayan. Ang karanasang iyon ang naging sanhi ng kung ano na ang naabot niya. Waring sa kabila ng kahirapan at kabiguan ay maari pa rin tayong makasilip ng pag-asa dulot nga mga pagbabago sa loog at labas ng ating sarili.